CÜMLE ÇEŞİTLERİ,YAPILARINA GÖRE CÜMLE TÜRLERİ, CÜMLE TÜRLERİ, YAPILARINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ, CÜMLE TÜRLERİ NELERDİR,
CÜMLE ÇEŞİTLERİ
Cümleler türlerine göre dört alt başlıkta ele alınır:
a) Yapılarına göre cümleler,
b) Yüklemin yerine göre cümleler,
c) Yüklemin türüne göre cümleler,
d) Anlamlarına göre cümleler,
A) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
( BU SAYFADA SADECE YAPILARINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ YER ALMAKTADIR.) TÜM CÜMLE TÜRLERİ İÇİN TIKLAAAA
Cümleler, yapılarına göre dörde ayrılır:
a) BASİT CÜMLE
Bir tek duyguyu, bir tek düşünceyi, bir tek isteği, bir tek yargıyı anlatan cümleye "basit cümle" denir.
Yarın erkenden uçakla İzmir'e gidecek.
Tatlı dil, yılanı deliğinden çıkarır.
Deniz kenarına çok yaklaşmayınız.
En çok sabah vaktini severim, Karadeniz'in bu
güzel yaylarında.
Türk yazınının en önemli sanatçılarından biriydi,
Yahya Kemal.
Atatürk, Kurtuluş Savaşı'nda büyük bir başarıya
imza attı.
NOT: Yukarıdaki cümlelerde bir yüklem olduğu ve cüm-le içerisinde yargı taşıyan sözcük ya da sözcük öbeği olmadığı için bu cümleler yapıca basittir.
* Basit cümlenin yüklemi ya çekimli bir eylemdir; ya da ek eylem almış isim veya isim soylu bir sözcüktür.
* Basit cümle, başka cümleye virgül(,) veya noktalı virgülle(;) bağlanmaz.
b) BİRLEŞİK CÜMLE
Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Bileşik cümlede, asıl yargıyı bildiren cümleye "temel cümlecik" denir. Temel cümleciğin anlamını tamamlayan yan yargılara ise "yan cümlecik" denir.
NOT: Birleşik cümlelerde de basit cümlelerde de bir yük-lem vardır. Bu iki cümlenin farkı birleşik cümlede fiilimsi, şart kipine göre çekimlenmiş fiil, iç cümle vs. bulunmasıdır.
* Temel cümlecik düz cümlelerle daima sondadır. (Devrik cümlelerde değişir.)
* Temel cümleciğin yüklemi ya çekimli bir eylemdir ya da ek eylem almış isim veya isim soylu bir sözcük, yahut da sözcük grubudur.
* Birleşik cümleler, anlatımın kısalmasını sağlar:
"Anlattıklarınızı yazmaya çalışıyorum." cümlesinde üç yargı vardır: "Bir şeyler anlattım. Onlar, yazılmalıdır. Bunun için çalışıyorum."
* Birleşik cümlelerde bir temel cümlecik vardır. Yan cümleciklerin sayısı için sınır yoktur.
Birleşik cümleler, kendi içinde dörde ayrılır.
Birleşik cümleler, kendi içinde dörde ayrılır.
1. Girişik birleşik cümle
İçerisinde fiilimsi bulunan, yan cümlesi fiilimsilerle oluşturulan birleşik cümlelere "girişik birleşik cümle" denir.
NOT: Girişik birleşik cümlelerdeki yan cümle sayısı fii-limsi sayısına eşittir.
NOT: Girişik birleşik cümlelerde yan cümleyi bulmak için özel çaba sarfetmeye gerek yoktur. Ögeleri bulma-mız yan cümleyi tespit etmemizi sağlayacaktır.
Gelecek günlerin heyecanını yüreğinde yaşayıp yarınlara kalacak eserler vermek isteyen bu sa-
natçıya hepimiz hayranız.
Bu cümlede öge olarak bir yan cümle vardır. Cümleyi ögelerine ayırırsak:
Gelecek günlerin heyecanını yüreğinde yaşayıp yarınlara kalacak eserler vermek isteyen bu sanatçıya ifadesi dolaylı tümleç görevi üstlenir ve yan cümledir,
hepimiz sözcüğü özne,
hayranız sözcüğü ise yüklemdir.
Bu yan cümlede beş tane fiilimsi olduğu için aslında beş tane de yan cümlecik vardır ama fiilimsiler tek öge üzerinde toplandığı için yan cümle dolaylı tümleç olarak karşımıza çıkar.
hepimiz hayranız ifadesi ise temel cümleyi oluşturur. Bu cümledeki "gelecek" sözcüğü sıfat fiil, "yaşayıp" sözcüğü zarf fiil, "kalacak" sözcüğü sıfat fiil, "vermek" sözcüğü isim fiil, "isteyen" sözcüğü sıfat fiil olarak görev alır.
NOT: Yan cümleler temel cümleye farklı öge görevleriyle bağlanabilir.
Çalışmanın sağlığa zararı yoktur.
Yan cümle (Özne)
Anadolu'da yaşayan insanlara fırsat buldukça yardım ediyordu.
Yan cümle (Dolaylı tümleç)
Türkiye ile ilgili farklı düşüncelerin yer aldığı bu mektubu ben de okudum.
Yan cümle (Belirtili nesne)
Eve giderken öğretmeni gördüm.
Yan cümle (Zarf tümleci)
2. Şart birleşik cümlesi
Yan cümlesi şart kipiyle oluşturulan birleşik cümlelere denir.
Erken gelirsen, birlikte gideriz.
Biraz dinlenirsen, kendine gelirsin.
Hava yağışlıysa, şemsiyeni almalısın.
Çocuk hastaysa, doktora götürmeli.
NOT: Şart birleşik cümlelerinde yan cümle her zaman zarf tümleci olur.
3. "Ki" bağlaçlı birleşik cümle
Yan cümlesi ki bağlacıyla oluşturulan birleşik cümlelere denir.
Atatürk bu ülkeyi düşman işgalinden kurtardı ki bu kadar seviliyor.
Çok çalışmış ki başarılı oldu.
Öyle hızlı gitti ki yetişemedim.
4) "mi" edatıyla oluşturulan birleşik cümle
Akşam oldu mu gelir.
Sevgi dendi mi Yunus'u hatırlarım.
Hasta oldu mu nazlanır.
Oraya gitti mi bilmiyorum.
* Ki bağlaçlı birleşik cümlelerde ve yan cümle zarf tümlecidir.
5) İç içe birleşik cümle
Bir iç cümleyle bu iç cümlenin bağlı olduğu cümleden oluşan birleşik cümleye iç içe birleşik cümle denir.
Konfüçyus, "Yüce insan önce yapacağınıý yapar,
sonra ona göre konuşur." demişti.
Tevfik Fikret: "Yükselmeyen düşer." diyor.
Çocuk, annesine: "Çok susadım." dedi.
* İç içe birleşik cümlelerde yan cümle belirtisiz nesne görevi üstlenir.
NOT: Doğrudan anlatım, tanık göstermenin olduğu yer-de bu cümle türü örneklenir. Yani iç içe birleşik cümlede ifade "dedi, demiş, diyor, der" gibi sözcüklerle kurulur.
c) SIRALI CÜMLE :
Başlı başına bir cümle olduğu halde aralarına nokta konmayıp virgül ya da noktalı virgülle ayrılan cümlelere "sıralı cümle" denir.
NOT: Sıralı cümlelerde birden çok yüklem vardır ve yüklemler virgül ya da noktalı virgülle ayrılır.
Şemsiyeler açılıyor, yakalar kaldırılıyor, adımlarsıkışıyordu. (sıralı cümle)
Kel ölür, sırma saçlı olur; kör ölür, badem gözlü olur. (sıralı cümle)
d) BAĞLI CÜMLE
Bağlaçlarla "ve, veya, çünkü ..." birbirine bağlanan cümlelere "bağlı cümle" denir.
Bu konunun önemli noktalarını öğrendim ve arkadaşlarıma bildirdim.
Sen kazan da düşmana kalsın. (Bağlı cümle)
Oraya gitmedim çünkü vaktim yoktu. (Bağlı cümle)
NOT: Sıralı ve bağlı cümlelerin ögelerinden biri veya bir-kaçı ortak olabilir. Böyle cümlelere "bağımlı sıralı cümle" ya da "bağımlı bağlı cümle" denir.
Hilal, Üsküdar'a gitti; orada arkadaşını gördü. (özne ortak)
Bekir, ödevini yaptı; okula götürdü. (özne ve nesne ortak)
Betül, kardeşini parkta gezdirdi; salıncağa bindirmedi. (özne, nesne, dolaylı tümleç ortak)
Elif gelmedi ama bunları gönderdi. (özne ortak)
NOT: Sıralı ve bağlı cümlelerin ögeleri ortak olmaya-bilir.Böyle cümlelere "bağımsız sıralı cümleler" denir.
Dışarı çıktım; yağmur yağıyordu.
Sokaklar, sessiz; dükkanlar, bomboştu.
Çocuk ağlıyor, annesi de onu susturmaya çalışıyordu.
Biz yarım saate geliriz, siz evde bizi bekleyin.
Hava oldukça soğuktu, dışarıda kimseler yoktu.
E)EKSİLTİLİ CÜMLE
Bir veya birkaç ögesi olan, yüklemi olmayan cümlelerdir. Kendinden önceki veya sonraki cümleler sayesinde cümlenin anlamı anlaşılır.
Seni bir yakalarsam...
Dün gece bir yağmur bir fırtına...
NOT: Atasözlerinde de eksiltili cümlelerle karşılaşırız.
Bir koltuğa iki karpuz...
Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan...
NOT: Karşılıklı konuşmalarda da eksiltili cümle kullanılır.
– Nereden geliyorsun?
– Evden. (geliyorum) (dolaylı tümleç)
– Bunları kim gönderdi?
– Selim. (gönderdi) (özne)
– Ne zaman gideceksin?
– Yarın. (gideceğim) (zarf tümleci)
NOT: Cümle sonunda kullanılan "ki"ler eksiltili cümle yapar.
Onu o kadar özledim ki...
NOT: Şart kip eki almış sözcükler cümle sonunda kullanıldığında eksiltili cümle yapar.
Oraya ben de gitsem...
Şu anda burada olsa...
Sınavları kazanabilsem...
NOT: Tasvirlerde de eksiltili cümle kullanılır.
Satılık arsalar (vardır.)
Kiralık
NOT: Tabelalar da bir çeşit eksiltili cümledir.
Sağda bir ev (var), onun yanında boş bir arsa (var), çocuklar burada oynuyor, diğer tarafta iki kadın (duruyor).
CÜMLE ÇEŞİTLERİ
Cümleler türlerine göre dört alt başlıkta ele alınır:
a) Yapılarına göre cümleler,
b) Yüklemin yerine göre cümleler,
c) Yüklemin türüne göre cümleler,
d) Anlamlarına göre cümleler,
A) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
( BU SAYFADA SADECE YAPILARINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ YER ALMAKTADIR.) TÜM CÜMLE TÜRLERİ İÇİN TIKLAAAA
Cümleler, yapılarına göre dörde ayrılır:
a) BASİT CÜMLE
Bir tek duyguyu, bir tek düşünceyi, bir tek isteği, bir tek yargıyı anlatan cümleye "basit cümle" denir.
Yarın erkenden uçakla İzmir'e gidecek.
Tatlı dil, yılanı deliğinden çıkarır.
Deniz kenarına çok yaklaşmayınız.
En çok sabah vaktini severim, Karadeniz'in bu
güzel yaylarında.
Türk yazınının en önemli sanatçılarından biriydi,
Yahya Kemal.
Atatürk, Kurtuluş Savaşı'nda büyük bir başarıya
imza attı.
NOT: Yukarıdaki cümlelerde bir yüklem olduğu ve cüm-le içerisinde yargı taşıyan sözcük ya da sözcük öbeği olmadığı için bu cümleler yapıca basittir.
* Basit cümlenin yüklemi ya çekimli bir eylemdir; ya da ek eylem almış isim veya isim soylu bir sözcüktür.
* Basit cümle, başka cümleye virgül(,) veya noktalı virgülle(;) bağlanmaz.
b) BİRLEŞİK CÜMLE
Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Bileşik cümlede, asıl yargıyı bildiren cümleye "temel cümlecik" denir. Temel cümleciğin anlamını tamamlayan yan yargılara ise "yan cümlecik" denir.
NOT: Birleşik cümlelerde de basit cümlelerde de bir yük-lem vardır. Bu iki cümlenin farkı birleşik cümlede fiilimsi, şart kipine göre çekimlenmiş fiil, iç cümle vs. bulunmasıdır.
* Temel cümlecik düz cümlelerle daima sondadır. (Devrik cümlelerde değişir.)
* Temel cümleciğin yüklemi ya çekimli bir eylemdir ya da ek eylem almış isim veya isim soylu bir sözcük, yahut da sözcük grubudur.
* Birleşik cümleler, anlatımın kısalmasını sağlar:
"Anlattıklarınızı yazmaya çalışıyorum." cümlesinde üç yargı vardır: "Bir şeyler anlattım. Onlar, yazılmalıdır. Bunun için çalışıyorum."
* Birleşik cümlelerde bir temel cümlecik vardır. Yan cümleciklerin sayısı için sınır yoktur.
Birleşik cümleler, kendi içinde dörde ayrılır.
Birleşik cümleler, kendi içinde dörde ayrılır.
1. Girişik birleşik cümle
İçerisinde fiilimsi bulunan, yan cümlesi fiilimsilerle oluşturulan birleşik cümlelere "girişik birleşik cümle" denir.
NOT: Girişik birleşik cümlelerdeki yan cümle sayısı fii-limsi sayısına eşittir.
NOT: Girişik birleşik cümlelerde yan cümleyi bulmak için özel çaba sarfetmeye gerek yoktur. Ögeleri bulma-mız yan cümleyi tespit etmemizi sağlayacaktır.
Gelecek günlerin heyecanını yüreğinde yaşayıp yarınlara kalacak eserler vermek isteyen bu sa-
natçıya hepimiz hayranız.
Bu cümlede öge olarak bir yan cümle vardır. Cümleyi ögelerine ayırırsak:
Gelecek günlerin heyecanını yüreğinde yaşayıp yarınlara kalacak eserler vermek isteyen bu sanatçıya ifadesi dolaylı tümleç görevi üstlenir ve yan cümledir,
hepimiz sözcüğü özne,
hayranız sözcüğü ise yüklemdir.
Bu yan cümlede beş tane fiilimsi olduğu için aslında beş tane de yan cümlecik vardır ama fiilimsiler tek öge üzerinde toplandığı için yan cümle dolaylı tümleç olarak karşımıza çıkar.
hepimiz hayranız ifadesi ise temel cümleyi oluşturur. Bu cümledeki "gelecek" sözcüğü sıfat fiil, "yaşayıp" sözcüğü zarf fiil, "kalacak" sözcüğü sıfat fiil, "vermek" sözcüğü isim fiil, "isteyen" sözcüğü sıfat fiil olarak görev alır.
NOT: Yan cümleler temel cümleye farklı öge görevleriyle bağlanabilir.
Çalışmanın sağlığa zararı yoktur.
Yan cümle (Özne)
Anadolu'da yaşayan insanlara fırsat buldukça yardım ediyordu.
Yan cümle (Dolaylı tümleç)
Türkiye ile ilgili farklı düşüncelerin yer aldığı bu mektubu ben de okudum.
Yan cümle (Belirtili nesne)
Eve giderken öğretmeni gördüm.
Yan cümle (Zarf tümleci)
2. Şart birleşik cümlesi
Yan cümlesi şart kipiyle oluşturulan birleşik cümlelere denir.
Erken gelirsen, birlikte gideriz.
Biraz dinlenirsen, kendine gelirsin.
Hava yağışlıysa, şemsiyeni almalısın.
Çocuk hastaysa, doktora götürmeli.
NOT: Şart birleşik cümlelerinde yan cümle her zaman zarf tümleci olur.
3. "Ki" bağlaçlı birleşik cümle
Yan cümlesi ki bağlacıyla oluşturulan birleşik cümlelere denir.
Atatürk bu ülkeyi düşman işgalinden kurtardı ki bu kadar seviliyor.
Çok çalışmış ki başarılı oldu.
Öyle hızlı gitti ki yetişemedim.
4) "mi" edatıyla oluşturulan birleşik cümle
Akşam oldu mu gelir.
Sevgi dendi mi Yunus'u hatırlarım.
Hasta oldu mu nazlanır.
Oraya gitti mi bilmiyorum.
* Ki bağlaçlı birleşik cümlelerde ve yan cümle zarf tümlecidir.
5) İç içe birleşik cümle
Bir iç cümleyle bu iç cümlenin bağlı olduğu cümleden oluşan birleşik cümleye iç içe birleşik cümle denir.
Konfüçyus, "Yüce insan önce yapacağınıý yapar,
sonra ona göre konuşur." demişti.
Tevfik Fikret: "Yükselmeyen düşer." diyor.
Çocuk, annesine: "Çok susadım." dedi.
* İç içe birleşik cümlelerde yan cümle belirtisiz nesne görevi üstlenir.
NOT: Doğrudan anlatım, tanık göstermenin olduğu yer-de bu cümle türü örneklenir. Yani iç içe birleşik cümlede ifade "dedi, demiş, diyor, der" gibi sözcüklerle kurulur.
c) SIRALI CÜMLE :
Başlı başına bir cümle olduğu halde aralarına nokta konmayıp virgül ya da noktalı virgülle ayrılan cümlelere "sıralı cümle" denir.
NOT: Sıralı cümlelerde birden çok yüklem vardır ve yüklemler virgül ya da noktalı virgülle ayrılır.
Şemsiyeler açılıyor, yakalar kaldırılıyor, adımlarsıkışıyordu. (sıralı cümle)
Kel ölür, sırma saçlı olur; kör ölür, badem gözlü olur. (sıralı cümle)
d) BAĞLI CÜMLE
Bağlaçlarla "ve, veya, çünkü ..." birbirine bağlanan cümlelere "bağlı cümle" denir.
Bu konunun önemli noktalarını öğrendim ve arkadaşlarıma bildirdim.
Sen kazan da düşmana kalsın. (Bağlı cümle)
Oraya gitmedim çünkü vaktim yoktu. (Bağlı cümle)
NOT: Sıralı ve bağlı cümlelerin ögelerinden biri veya bir-kaçı ortak olabilir. Böyle cümlelere "bağımlı sıralı cümle" ya da "bağımlı bağlı cümle" denir.
Hilal, Üsküdar'a gitti; orada arkadaşını gördü. (özne ortak)
Bekir, ödevini yaptı; okula götürdü. (özne ve nesne ortak)
Betül, kardeşini parkta gezdirdi; salıncağa bindirmedi. (özne, nesne, dolaylı tümleç ortak)
Elif gelmedi ama bunları gönderdi. (özne ortak)
NOT: Sıralı ve bağlı cümlelerin ögeleri ortak olmaya-bilir.Böyle cümlelere "bağımsız sıralı cümleler" denir.
Dışarı çıktım; yağmur yağıyordu.
Sokaklar, sessiz; dükkanlar, bomboştu.
Çocuk ağlıyor, annesi de onu susturmaya çalışıyordu.
Biz yarım saate geliriz, siz evde bizi bekleyin.
Hava oldukça soğuktu, dışarıda kimseler yoktu.
E)EKSİLTİLİ CÜMLE
Bir veya birkaç ögesi olan, yüklemi olmayan cümlelerdir. Kendinden önceki veya sonraki cümleler sayesinde cümlenin anlamı anlaşılır.
Seni bir yakalarsam...
Dün gece bir yağmur bir fırtına...
NOT: Atasözlerinde de eksiltili cümlelerle karşılaşırız.
Bir koltuğa iki karpuz...
Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan...
NOT: Karşılıklı konuşmalarda da eksiltili cümle kullanılır.
– Nereden geliyorsun?
– Evden. (geliyorum) (dolaylı tümleç)
– Bunları kim gönderdi?
– Selim. (gönderdi) (özne)
– Ne zaman gideceksin?
– Yarın. (gideceğim) (zarf tümleci)
NOT: Cümle sonunda kullanılan "ki"ler eksiltili cümle yapar.
Onu o kadar özledim ki...
NOT: Şart kip eki almış sözcükler cümle sonunda kullanıldığında eksiltili cümle yapar.
Oraya ben de gitsem...
Şu anda burada olsa...
Sınavları kazanabilsem...
NOT: Tasvirlerde de eksiltili cümle kullanılır.
Satılık arsalar (vardır.)
Kiralık
NOT: Tabelalar da bir çeşit eksiltili cümledir.
Sağda bir ev (var), onun yanında boş bir arsa (var), çocuklar burada oynuyor, diğer tarafta iki kadın (duruyor).
Yorum Gönder