CÜMLENİN ÖGELERİ, CÜMLENİN ÖGELERİ KONU ANLATIMI,CÜMLENİN ÖGELERİ DERS NOTU PDF, CÜMLE ÖGELERİ KONUSU, CÜMLE ÖGELERİ,
CÜMLENİN ÖGELERİ
* Cümle, bir düşünceyi, bir dileği, bir haberi ya da duyguyu tam olarak anlatan, bir veya birden çok sözcükten oluşmuş anlatım birimidir.
* Cümle içindeki sözcüklerin tek başlarına ya da diğer sözcüklerle grup oluşturarak yaptıkları göreve de öge denir. *Cümlenin oluşumu için çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük gerekir. Bu iki unsurdan birinin özelliklerine sahip bir sözcük, bir cümleyi oluşturmak için yeterlidir.
* *Cümlenin öğeleri bulunurken şu sıralama izlenir: 1.Yüklem/2.Özne/3.Nesne/4.Dolaylı Tümleç(Yer Tamlayıcısı)/5.Zarf Tümleci(Tamlayıcısı)
**Cümleler öğelerine ayrılırken sözcük grupları birbirinden ayrılamaz. Bir cümlede aynı öğeden birden çok olabilir.
Sözcük grupları şunlardır: İkilemeler(doğru dürüst, abuk subuk, iyi kötü vb., )deyimler(göz dikmek, ağzı açık kalmak vb.),isim tamlaması(bebeğin beşiği, telefon kılıfı vb.), sıfat tamlaması(yeşil kitap, öteki çocuk, üç kişi vb.),birleşik filler(hasta olmak, yardım etmek vb.), fiilimsi grupları(konuşan bebek, şiir okuyuş,kapıyı kapatıp vb.), bağlaç, edat, ünlem grupları(Şiiri ve romanı çok severim./ Arkadaşın da senin gibi üzgündü. /Ey Türk gençliği! Birinci görevin..vb.) unvan ve sayı grupları(Ayşe Hanım/dört yüz altmış üç puan vb.)
* Cümlenin öğeleri, temel ögeler, yardımcı ögeler ve ara sözler olmak üzere üç temel grupta incelenir:
TEMEL ÖGELER
1-YÜKLEM
*Cümlede anlatılan iş, olay, duygu, düşünce ya da yargıyı içeren temel öğeye “yüklem” denir. Yüklem; cümledeki iş, oluş kılış, istek düşünce veya yargıyı zamana ve kişiye bağlı olarak bildirir.
*Yüklemi bulmak için herhangi bir soru sormayız. İçinde kip eki, şahıs eki veya ek fiili barındıran öğe yüklemdir.
*Yüklem iki şekilde oluşabilir:
1.Çekimli fiil:Kip ve kişi eki almış fiildir. Örnek: geliyorum, susacaklar,
2.Ek fiil almış isim soylu sözcük(isim, sıfat, zamir, edat, isim tamlaması, sıfat tamlaması, filimsi, ikileme, yansıma sözcük, pekiştirilmiş sözcük vb.):Ek fiil ve onun arkasından kip ve kişi eki almış isim soylu sözcüktür.
Örnek:öğretmendim, güzelmiş, buradadır, kadarmış,yeşildir, akıllıyım vb.
*Bütün bir cümle yüklem üzerine kurulur. Yardımcı öğeler yüklemin anlamını tamamlar ve desteklerler.
*Yüklem, tek bir sözcükten, bir sözcük grubundan meydana gelebileceği gibi bir cümleden de oluşabilir.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılanlar yüklemdir.
Siz bu konuda bir şeyler yapabilirsiniz. (fiil = yüklem)
Hayatta en çok kıymet verdiği kişi annesiydi. (isim = yüklem)
Evden çıktığında barut fıçısı gibiydi. (edat = yüklem)
Yıldız nedense geçen akşam çok neşeliydi. (adlaşmış sıfat = yüklem)
Rüyamda görüp aşık olduğum kişi sendin. (zamir = yüklem)
O gün kıyafetleri de ayakkabısı da pırıl pırıldı. (ikileme = yüklem)
Sabahları en çok sevdiği şey sıcacık bir çaydı. (sıfat tamlaması = yüklem)
Yakalandığı hastalığı iyileştirebilen bitki sadece dere otuymuş. (isim tamlaması = yüklem)
Babasının ona sürpriz yapacağı içine doğmuştu. (deyim = yüklem)
Hayallerimi süsleyen, unutulmaz, nadide bir çiçeksin. (cümle = yüklem)
*Türkçenin söz dizimi kurallarına göre yüklem genellikle sonda bulunur. Ancak, günlük konuşmalarda, şiir dilinde ve atasözlerinde yüklemin yeri değişerek cümlenin ortasında ya da başında bulunabilir.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılanlar yüklemdir.
>>Seninle bir yağmur başlıyor iplik iplik, Bir güzellik doğuyor yüreğime şiirden. Martılar konuyor omuzlarıma, Gözlerin İstanbul oluyor birden.
**Yüklem, olumsuzluk ve soru bildirdiğinde, “mi, değil,” gibi sözcükler de yükleme dahil olurlar.
Yarın akşam evde değiliz.
Mehmet Usta bağlamanın tellerini takmış mı?
2-ÖZNE
*Yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da durumu yapan veya cümledeki olanı karşılayan öğeye özne denir. Özne, cümlenin temel öğesidir. Özne, sözcük ya da sözcük grubu olabilir.
*Özne, fiil cümlelerinde işi yapandır. İsim cümlelerinde bir eylem bulunmadığı için özne, yüklemin bildirdiği durumda olandır.
*Özne, yükleme sorulan “kim, ne?” soruları ile bulunur. Ancak özellikle “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, özne sorusunu yükleme “yapan kim, olan ne?” biçimlerinde sormamız daha doğru olur. Ayrıca nesneyi özneyi bulduktan sonra bulmamız gerekir ki karıştırmayalım.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler ise yüklemdir.
Avcı, çalıların arkasına saklandı. (Kim saklandı? = Avcı)
Yüksek sesle konuşmak yasaktır. (Yasak olan ne? = Yüksek sesle konuşmak)
Çocukların yaptığı deneyler öğretmenini mutlu etmişti.
***Özne; gerçek özne, gizli özne ve sözde özne olmak üzere üç grupta incelenir:
1. Gerçek (Açık) Özne
Yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren ya da yargının konusu olan varlığın cümlede açıkça sözcük olarak ifade edildiği öznedir. Kim, ne? sorularına cümlede sözcük olarak cevap alabiliyorsak o özne gerçek öznedir.
> Ben ve annem, tatilimizi Alanya’da geçirmeyi düşünüyoruz.(Kim düşünüyor=Ben ve annem= Gerçek öz.)
> Murat, dedesi vefat ettiği için Temmuz ayındaki düğününü erteledi. (Kim erteledi = Murat = Gerçek özne)
> O, yerdeki cam kırıklarını topladı. (kim topladı = o = Gerçek özne)
2.Gizli Özne
Cümlede sözcük olarak bulunmayan, varlığı cümlenin yüklemindeki kişi ekinden anlaşılan öznelerdir..
» Bu konuyu size anlatacağım. (anlatacak olan kim?/ kim anlatacak?) cümlesinin yüklemi “anlatacağım” sözüdür. Özneyi bulmak için “anlatacak olan kim?” diye soruyoruz, “Ben” cevabı alıyoruz; ancak bu söz cümlede yok, biz bunu yüklemin bildirdiği şahıstan çıkarıyoruz. Öyleyse bu cümlenin öznesi gizli öznedir.
» Dün akşam çok eğlendik. (eğlenen kim? → biz → gizli özne)
»Arabayı yenilediğini her fırsatta söylüyorsun. (kim söylüyor = sen = gizli özne)
»Benden desteğini esirgemediğiniz için sana sonsuz teşekkür ediyorum. (teşekkür eden kim = ben= gizli ö.)
»Yerdeki cam kırıklarını topladı. (kim topladı = O = gizli özne)
3. Sözde Özne
Eylemin kim tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde işten etkilenen unsur özne kabul edilir. Böyle öznelere sözde özne denir.
> Yerdeki cam kırıkları toplandı.(Toplama işini yapan kim belli mi? = Hayır. Yani işin yapıcısı bilinmiyor. “Yerdeki cam kırıkları” işi yapan belli olmadığı için sözde özne görevi üstlenmektedir.)
>Ahmet Çavuş, Çanakkale’de omzundan yaralanmıştı.(Yaralama işini kim yaptı bu belli değil. Yani işin yapıcısı bilinmiyor. Ahmet Çavuş yaralanma işinden etkilenen kişi olduğu, işi yapmadığı için sözde öznedir.
YARDIMCI ÖGELER
3-NESNE
**Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir.
** Yükleme sorulan “kimi, neyi, ne” sorularına cevap verir.
**Nesne,sözcü veya sözcük grubundan oluşabillir. ** Nesneler belirtme hal eklerini (-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü) alıp almama durumuna göre ikiye ayrılırlar:
1- Belirtili Nesne:
**Belirme hali eki (-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü) almış olan nesneler “belirtili nesne” olarak tanımlanmaktadır. Belirtili nesneyi bulabilmek için yükleme “neyi, kimi?” soruları sorulur. Cümlede cevap varsa bizi belirtili nesneye götürecektir.
Örnekler Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler ise nesnedir.
> Ayşe yüzmeyi çok seviyordu. (neyi seviyordu?= yüzmeyi= Bli. N,)
>Bu sıkıntıları zamanında biz de yaşadık. (neyi yaşadık? =Bu sıkıntıları = Bli. N)
>Eksik konuları tekrar etmemizi istedi.
(neyi istedi= Eksik konuları tekrar etmemizi = Bli. N)
>Bitkilerin çoğu doğrudan gelen güneş ışığını sevmez.
(neyi sevmez?= doğrudan gelen güneş ışığını= Bli. N )
> Film, eski bir destan kahramanının başından geçenleri anlatıyor.
(neyi anlatıyor?= eski bir destan kahramanının başından geçenleri = Bli. N)
2- Belirtisiz Nesne:
**Belirme hali eki (-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü) almamış olan nesneler ise cümlede belirtisiz nesne olarak tanımlanmaktadır.
** Belirtisiz nesneyi bulabilmek için yükleme “ne, kim” sorularından uygun olanı sorulur.
*NOT: “Ne ve kim” soruları hem belirtisiz nesneyi hem de özneyi buldurmaya yönelik olduğu için özne ile belirtisiz nesne karıştırılabilmektedir. Bu iki öğeyi karıştırmamanız için yüklemi bulduktan sonra sırasıyla önce özne daha sonra nesne bulunmalıdır.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler ise nesnedir.
>Hasta ninem için bahçeden şifalı bitkiler topladım.
Yüklem:topladım/Kim topladı?:Ben: Gizli ö./Ne topladım?= şifalı bitkiler: B.siz N.
>Her gün görülen soygun olaylarını engellemek için siteye bekçi tuttular.
Yüklem:tuttular/Kim topladı?:Onlar: Gizli ö./Ne topladım?= bekçi : B.siz N.
>Bu tarlalardan çıkan ürün karın doyurmaz.
Yüklem:doyurmaz/Kim topladı?=Bu tarlalardan çıkan ürün=Özne./Ne topladım?= bekçi : B.siz N)
>Bu yöreden bakır ve kurşun çıkarıyoruz.
Yüklem:çıkarıyoruz/Kim topladı?=Biz =Gizli Özne./Ne topladım?= bakır ve kurşun : B.siz N)
>Öğretmen olarak bu köye geldiğim günden beri tek bir kitap okuyamadım.
Yüklem:okuyamadım/Kim topladı?=Ben =Gizli Özne./Ne topladım?= tek bir kitap : B.siz N)
4-YER TAMLAYICISI(DOLAYLI TÜMLEÇ)
**Yükleme, yaklaşma (-a, -e), bulunma (-da, -de, -ta, -te) ve ayrılma (-dan, -den, tan, -ten) ekleriyle bağlanarak, cümlede yükle-min gösterdiği yargıyı yönelme, bulunma ve çıkma bakımından tamamlayan sözcük veya sözcük grubuna “dolaylı tümleç denir.
**Cümlede dolaylı tümleci bulabilmek için yükleme “kime, kimde, kimden; neye, neyde, neyden; nereye, nerede, nereden” sorularından uygun olanı sorulmalıdır.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler nesne, eğik-altı çizili yazılan sözcükler dolaylı tümleçtir.
> Toplantıda olanları eşine bir bir anlatmıştı.(Yüklem:anlatmıştı /Kim anlatmıştı?=O= Giz. Öz./Neyi anlatmıştı?= Toplantıda olanları : B.li N/ kime anlatmıştı?=Eşine=D.T)
> Bu sabah bahçedeki çiçeklere su verdim. .(Yüklem:verdim /Kim verdi?=Ben= Giz. Öz./Ne verdim?= su: B.siz N/ neye verdim?=Bahçedeki çiçeklere=D.T)
> Bütün eşyalarını bu eski kamyona yüklediler. .(Yüklem:Yüklediler /Kim yükledi?=Onlar= Giz. Öz./Neyi yükledilerı?= Bütün eşyalarını : B.li N/ neye yüklediler?=Eski kamyona=D.T)
> Meydana yeni satıcılar gelmiş. (nereye gelmiş?=Meydana=D.T)
> Ağır iş makineleriyle bozuk arazide çalışıyorlar. (nerede çalışıyorlar?=arazide=D.t)
> Seni birazdan köşe başında bekleyeceğim. (nerede bekleyeceğim),(Bli. N, DT, Y)
> Yüklemi isim olan cümlede çatı özelliği aramamalısın. (neyde aramamalısın?= Yüklemi isim olan cümlede =D.T), (DT, Bsiz. N, Y)
> Aldığım enstrüman Ankara’da yalnızca sende var. (kimde var), (Ö, DT, DT, Y)
> Bana bunları duvarın üstünden uzattı. (nereden uzattı), (DT, Bli. N, DT, Y)
> Kötü sözden hiçbir şey elde edemezsiniz. (neyden elde edemezsiniz), (DT, Bsiz. N, Y)
> Babamdan biraz para aldım. (kimden aldım), (DT, Bsiz. N,Y)
> Düşmanım benden daha akıllı olmamalı. (kimden akıllı olmamalı), (Ö, DT, Y)
NOT: “-de, -den” ekleri almış sözcükler cümlelerde her zaman dolaylı tümleç görevi üstlenmez. Bu ekleri almış sözcükler yer bildiriyorsa dolaylı tümleç, zaman veya durum bildiriyorsa birazdan anlatacağımız üzere “zarf tümleci” olurlar. Bu eki alan kelime ya da kelime grubu “niçin” ya da “ne zaman” sorularının cevabı ise bu zarf tümleci olarak kabul edilmektedir.
>Sevinçten gözyaşlarını tutamadı. (niçin tutamadı = sevinçten: Zarf tümleci), (ZT, Bli. N, Y)
>Kaza haberi bize sonradan ulaştı. (ne zaman ulaştı = sonradan: Zarf tümleci), (Ö, DT, ZT, Y)
5-ZARF TÜMLECİ(TAMLAYICISI)
* Yüklemdeki iş, hareket ve oluşu; zaman, durum, miktar, sebep ve yer-yön bildirerek tamamlayan kelime veya kelime gruplarına zarf tümleci denir.
* Bir cümledeki zarf tümlecini bulabilmek için yükleme “ne zaman, nasıl, ne kadar, neden, niye, niçin” sorularından biri sorulur.
Bir cümlede aynı ya da aynı türden birden fazla zarf tümleci bulunabilir.
Örnekler Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler nesne, eğik-altı çizili yazılan sözcükler dolaylı tümleç, kalın-altı çizili yazılanlar ise zarf tümlecidir.
Zaman bildiren zarf tümleci örnekleri:
>Ahmet Bey’i çarşıdan çıkarken görmüştüm. (ne zaman görmüştüm?=Çarşıdan çıkarken=Z.T), (Bli. N, ZT, Y)
>Her yıl birçok meteor taşı dünyamızın atmosferini geçerek yeryüzüne düşmektedir. (ne zaman düşmektedir?=Her Yıl=Z.T), (ZT, Ö, ZT, DT, Y)
Durum bildiren zarf tümleci örnekleri:
Görevliler hepimizin evraklarını tek tek inceledi. (nasıl inceledi?tek tek=Z.T), (Ö, Bli. N, ZT, Y)
Tahtadan sandalyeleri hızla salona taşıdı. (nasıl taşıdı), (Bli. N, ZT, DT, Y)
Miktar bildiren zarf tümleci örnekleri:
Kursta öğrendiklerini evde iki saat tekrar etti. (ne kadar tekrar etti), (Bli. N, DT, ZT, Y)
Akşama kadar pencerenin kenarında eve gelmeni bekledim. (ne kadar bekledim=akşama kadar=Z.T), (ZT, DT, Bli N.Y)
Sebep bildiren zarf tümleci örnekleri:
>Öfkesinden etrafındaki insanlara ağır sözler söylüyordu. (niçin söylüyordu=öfkesinden=Z.T), (ZT, DT, Bsiz N. Y)
>Misafirleri geldiğinden bugün yaptığı tüm planlarını iptal etti. (neden iptal etti=Misafirleri geldiğinden=Z.T), (ZT, Bli N. Y)
Yer-yön bildiren zarf tümleci örnekleri:
>Arkasından fırlatılan taştan kurtulmak için ileri atıldı. (nereye atıldı), (ZT, ZT, Y)
>Tüm kuvvetini toplayarak elindeki çuvalı yukarı taşıdı. (nereye taşıdı), (ZT, Bli N. ZT, Y)
NOT::Yön bildiren kelimeler çekim eki alarak kullanılırsa zarf tümleci değil, dolaylı tümleç ya da belirtili nesne olurlar.
Onu aşağı indirdi. (Zarf tümleci)
Onu aşağıya indirdi. (Dolaylı tümleç)
Ona aşağıyı temizletti. (Belirtili Nesne)
ÖĞELERİ BULMAK İÇİN SORULAN SORULAR VE ÖĞELERİ BULMA SIRASI
BULMA
SIRASI
ÖĞE ADI
YÜKLEME SORULAN SORULAR
AÇIKLAMA
1
YÜKLEM
Sorusu yoktur.Çekimli fiil veya ek fiil almış isim soylu sözcüktür.
2
ÖZNE
Kim?/Ne?
İşi yapan veya yargıya konu olan varlıktır.
3
BELİRTİSİZ NESNE
Kim?/Ne?
Önce özne bulunur sonra belirtisiz nesne bulunur. İşi yapan değil, işten etkilenendir
4
BELİRTİLİ NESNE
Kimi?/Neyi?
-i hal ekini alır.
5
DOLAYLI TÜMLEÇ
(YER TAMLAYICISI)
-Kime?/Kimde?/Kimden?
-Neye?/Neyde?/Neyden?
-Nereye?/Nerede?/Nereden?
-e, -de, -den hal eklerinden birini alır.
6
ZARF TÜMLECİ
Ne zaman?/Nasıl? /Ne kadar?
Neden?/Niye?/Niçin?
Ne ile?
Aşağı, yukarı, içeri, dışarı gibi yön bildiren sözcükler ek almadan ve zarf görevinde kullanılırsa zarf tümleci olur.
CÜMLENİN ÖGELERİ
* Cümle, bir düşünceyi, bir dileği, bir haberi ya da duyguyu tam olarak anlatan, bir veya birden çok sözcükten oluşmuş anlatım birimidir.
* Cümle içindeki sözcüklerin tek başlarına ya da diğer sözcüklerle grup oluşturarak yaptıkları göreve de öge denir. *Cümlenin oluşumu için çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük gerekir. Bu iki unsurdan birinin özelliklerine sahip bir sözcük, bir cümleyi oluşturmak için yeterlidir.
* *Cümlenin öğeleri bulunurken şu sıralama izlenir: 1.Yüklem/2.Özne/3.Nesne/4.Dolaylı Tümleç(Yer Tamlayıcısı)/5.Zarf Tümleci(Tamlayıcısı)
**Cümleler öğelerine ayrılırken sözcük grupları birbirinden ayrılamaz. Bir cümlede aynı öğeden birden çok olabilir.
Sözcük grupları şunlardır: İkilemeler(doğru dürüst, abuk subuk, iyi kötü vb., )deyimler(göz dikmek, ağzı açık kalmak vb.),isim tamlaması(bebeğin beşiği, telefon kılıfı vb.), sıfat tamlaması(yeşil kitap, öteki çocuk, üç kişi vb.),birleşik filler(hasta olmak, yardım etmek vb.), fiilimsi grupları(konuşan bebek, şiir okuyuş,kapıyı kapatıp vb.), bağlaç, edat, ünlem grupları(Şiiri ve romanı çok severim./ Arkadaşın da senin gibi üzgündü. /Ey Türk gençliği! Birinci görevin..vb.) unvan ve sayı grupları(Ayşe Hanım/dört yüz altmış üç puan vb.)
* Cümlenin öğeleri, temel ögeler, yardımcı ögeler ve ara sözler olmak üzere üç temel grupta incelenir:
TEMEL ÖGELER
1-YÜKLEM
*Cümlede anlatılan iş, olay, duygu, düşünce ya da yargıyı içeren temel öğeye “yüklem” denir. Yüklem; cümledeki iş, oluş kılış, istek düşünce veya yargıyı zamana ve kişiye bağlı olarak bildirir.
*Yüklemi bulmak için herhangi bir soru sormayız. İçinde kip eki, şahıs eki veya ek fiili barındıran öğe yüklemdir.
*Yüklem iki şekilde oluşabilir:
1.Çekimli fiil:Kip ve kişi eki almış fiildir. Örnek: geliyorum, susacaklar,
2.Ek fiil almış isim soylu sözcük(isim, sıfat, zamir, edat, isim tamlaması, sıfat tamlaması, filimsi, ikileme, yansıma sözcük, pekiştirilmiş sözcük vb.):Ek fiil ve onun arkasından kip ve kişi eki almış isim soylu sözcüktür.
Örnek:öğretmendim, güzelmiş, buradadır, kadarmış,yeşildir, akıllıyım vb.
*Bütün bir cümle yüklem üzerine kurulur. Yardımcı öğeler yüklemin anlamını tamamlar ve desteklerler.
*Yüklem, tek bir sözcükten, bir sözcük grubundan meydana gelebileceği gibi bir cümleden de oluşabilir.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılanlar yüklemdir.
Siz bu konuda bir şeyler yapabilirsiniz. (fiil = yüklem)
Hayatta en çok kıymet verdiği kişi annesiydi. (isim = yüklem)
Evden çıktığında barut fıçısı gibiydi. (edat = yüklem)
Yıldız nedense geçen akşam çok neşeliydi. (adlaşmış sıfat = yüklem)
Rüyamda görüp aşık olduğum kişi sendin. (zamir = yüklem)
O gün kıyafetleri de ayakkabısı da pırıl pırıldı. (ikileme = yüklem)
Sabahları en çok sevdiği şey sıcacık bir çaydı. (sıfat tamlaması = yüklem)
Yakalandığı hastalığı iyileştirebilen bitki sadece dere otuymuş. (isim tamlaması = yüklem)
Babasının ona sürpriz yapacağı içine doğmuştu. (deyim = yüklem)
Hayallerimi süsleyen, unutulmaz, nadide bir çiçeksin. (cümle = yüklem)
*Türkçenin söz dizimi kurallarına göre yüklem genellikle sonda bulunur. Ancak, günlük konuşmalarda, şiir dilinde ve atasözlerinde yüklemin yeri değişerek cümlenin ortasında ya da başında bulunabilir.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılanlar yüklemdir.
>>Seninle bir yağmur başlıyor iplik iplik, Bir güzellik doğuyor yüreğime şiirden. Martılar konuyor omuzlarıma, Gözlerin İstanbul oluyor birden.
**Yüklem, olumsuzluk ve soru bildirdiğinde, “mi, değil,” gibi sözcükler de yükleme dahil olurlar.
Yarın akşam evde değiliz.
Mehmet Usta bağlamanın tellerini takmış mı?
2-ÖZNE
*Yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da durumu yapan veya cümledeki olanı karşılayan öğeye özne denir. Özne, cümlenin temel öğesidir. Özne, sözcük ya da sözcük grubu olabilir.
*Özne, fiil cümlelerinde işi yapandır. İsim cümlelerinde bir eylem bulunmadığı için özne, yüklemin bildirdiği durumda olandır.
*Özne, yükleme sorulan “kim, ne?” soruları ile bulunur. Ancak özellikle “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, özne sorusunu yükleme “yapan kim, olan ne?” biçimlerinde sormamız daha doğru olur. Ayrıca nesneyi özneyi bulduktan sonra bulmamız gerekir ki karıştırmayalım.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler ise yüklemdir.
Avcı, çalıların arkasına saklandı. (Kim saklandı? = Avcı)
Yüksek sesle konuşmak yasaktır. (Yasak olan ne? = Yüksek sesle konuşmak)
Çocukların yaptığı deneyler öğretmenini mutlu etmişti.
***Özne; gerçek özne, gizli özne ve sözde özne olmak üzere üç grupta incelenir:
1. Gerçek (Açık) Özne
Yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren ya da yargının konusu olan varlığın cümlede açıkça sözcük olarak ifade edildiği öznedir. Kim, ne? sorularına cümlede sözcük olarak cevap alabiliyorsak o özne gerçek öznedir.
> Ben ve annem, tatilimizi Alanya’da geçirmeyi düşünüyoruz.(Kim düşünüyor=Ben ve annem= Gerçek öz.)
> Murat, dedesi vefat ettiği için Temmuz ayındaki düğününü erteledi. (Kim erteledi = Murat = Gerçek özne)
> O, yerdeki cam kırıklarını topladı. (kim topladı = o = Gerçek özne)
2.Gizli Özne
Cümlede sözcük olarak bulunmayan, varlığı cümlenin yüklemindeki kişi ekinden anlaşılan öznelerdir..
» Bu konuyu size anlatacağım. (anlatacak olan kim?/ kim anlatacak?) cümlesinin yüklemi “anlatacağım” sözüdür. Özneyi bulmak için “anlatacak olan kim?” diye soruyoruz, “Ben” cevabı alıyoruz; ancak bu söz cümlede yok, biz bunu yüklemin bildirdiği şahıstan çıkarıyoruz. Öyleyse bu cümlenin öznesi gizli öznedir.
» Dün akşam çok eğlendik. (eğlenen kim? → biz → gizli özne)
»Arabayı yenilediğini her fırsatta söylüyorsun. (kim söylüyor = sen = gizli özne)
»Benden desteğini esirgemediğiniz için sana sonsuz teşekkür ediyorum. (teşekkür eden kim = ben= gizli ö.)
»Yerdeki cam kırıklarını topladı. (kim topladı = O = gizli özne)
3. Sözde Özne
Eylemin kim tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde işten etkilenen unsur özne kabul edilir. Böyle öznelere sözde özne denir.
> Yerdeki cam kırıkları toplandı.(Toplama işini yapan kim belli mi? = Hayır. Yani işin yapıcısı bilinmiyor. “Yerdeki cam kırıkları” işi yapan belli olmadığı için sözde özne görevi üstlenmektedir.)
>Ahmet Çavuş, Çanakkale’de omzundan yaralanmıştı.(Yaralama işini kim yaptı bu belli değil. Yani işin yapıcısı bilinmiyor. Ahmet Çavuş yaralanma işinden etkilenen kişi olduğu, işi yapmadığı için sözde öznedir.
YARDIMCI ÖGELER
3-NESNE
**Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir.
** Yükleme sorulan “kimi, neyi, ne” sorularına cevap verir.
**Nesne,sözcü veya sözcük grubundan oluşabillir. ** Nesneler belirtme hal eklerini (-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü) alıp almama durumuna göre ikiye ayrılırlar:
1- Belirtili Nesne:
**Belirme hali eki (-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü) almış olan nesneler “belirtili nesne” olarak tanımlanmaktadır. Belirtili nesneyi bulabilmek için yükleme “neyi, kimi?” soruları sorulur. Cümlede cevap varsa bizi belirtili nesneye götürecektir.
Örnekler Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler ise nesnedir.
> Ayşe yüzmeyi çok seviyordu. (neyi seviyordu?= yüzmeyi= Bli. N,)
>Bu sıkıntıları zamanında biz de yaşadık. (neyi yaşadık? =Bu sıkıntıları = Bli. N)
>Eksik konuları tekrar etmemizi istedi.
(neyi istedi= Eksik konuları tekrar etmemizi = Bli. N)
>Bitkilerin çoğu doğrudan gelen güneş ışığını sevmez.
(neyi sevmez?= doğrudan gelen güneş ışığını= Bli. N )
> Film, eski bir destan kahramanının başından geçenleri anlatıyor.
(neyi anlatıyor?= eski bir destan kahramanının başından geçenleri = Bli. N)
2- Belirtisiz Nesne:
**Belirme hali eki (-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü) almamış olan nesneler ise cümlede belirtisiz nesne olarak tanımlanmaktadır.
** Belirtisiz nesneyi bulabilmek için yükleme “ne, kim” sorularından uygun olanı sorulur.
*NOT: “Ne ve kim” soruları hem belirtisiz nesneyi hem de özneyi buldurmaya yönelik olduğu için özne ile belirtisiz nesne karıştırılabilmektedir. Bu iki öğeyi karıştırmamanız için yüklemi bulduktan sonra sırasıyla önce özne daha sonra nesne bulunmalıdır.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler ise nesnedir.
>Hasta ninem için bahçeden şifalı bitkiler topladım.
Yüklem:topladım/Kim topladı?:Ben: Gizli ö./Ne topladım?= şifalı bitkiler: B.siz N.
>Her gün görülen soygun olaylarını engellemek için siteye bekçi tuttular.
Yüklem:tuttular/Kim topladı?:Onlar: Gizli ö./Ne topladım?= bekçi : B.siz N.
>Bu tarlalardan çıkan ürün karın doyurmaz.
Yüklem:doyurmaz/Kim topladı?=Bu tarlalardan çıkan ürün=Özne./Ne topladım?= bekçi : B.siz N)
>Bu yöreden bakır ve kurşun çıkarıyoruz.
Yüklem:çıkarıyoruz/Kim topladı?=Biz =Gizli Özne./Ne topladım?= bakır ve kurşun : B.siz N)
>Öğretmen olarak bu köye geldiğim günden beri tek bir kitap okuyamadım.
Yüklem:okuyamadım/Kim topladı?=Ben =Gizli Özne./Ne topladım?= tek bir kitap : B.siz N)
4-YER TAMLAYICISI(DOLAYLI TÜMLEÇ)
**Yükleme, yaklaşma (-a, -e), bulunma (-da, -de, -ta, -te) ve ayrılma (-dan, -den, tan, -ten) ekleriyle bağlanarak, cümlede yükle-min gösterdiği yargıyı yönelme, bulunma ve çıkma bakımından tamamlayan sözcük veya sözcük grubuna “dolaylı tümleç denir.
**Cümlede dolaylı tümleci bulabilmek için yükleme “kime, kimde, kimden; neye, neyde, neyden; nereye, nerede, nereden” sorularından uygun olanı sorulmalıdır.
Örnekler: Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler nesne, eğik-altı çizili yazılan sözcükler dolaylı tümleçtir.
> Toplantıda olanları eşine bir bir anlatmıştı.(Yüklem:anlatmıştı /Kim anlatmıştı?=O= Giz. Öz./Neyi anlatmıştı?= Toplantıda olanları : B.li N/ kime anlatmıştı?=Eşine=D.T)
> Bu sabah bahçedeki çiçeklere su verdim. .(Yüklem:verdim /Kim verdi?=Ben= Giz. Öz./Ne verdim?= su: B.siz N/ neye verdim?=Bahçedeki çiçeklere=D.T)
> Bütün eşyalarını bu eski kamyona yüklediler. .(Yüklem:Yüklediler /Kim yükledi?=Onlar= Giz. Öz./Neyi yükledilerı?= Bütün eşyalarını : B.li N/ neye yüklediler?=Eski kamyona=D.T)
> Meydana yeni satıcılar gelmiş. (nereye gelmiş?=Meydana=D.T)
> Ağır iş makineleriyle bozuk arazide çalışıyorlar. (nerede çalışıyorlar?=arazide=D.t)
> Seni birazdan köşe başında bekleyeceğim. (nerede bekleyeceğim),(Bli. N, DT, Y)
> Yüklemi isim olan cümlede çatı özelliği aramamalısın. (neyde aramamalısın?= Yüklemi isim olan cümlede =D.T), (DT, Bsiz. N, Y)
> Aldığım enstrüman Ankara’da yalnızca sende var. (kimde var), (Ö, DT, DT, Y)
> Bana bunları duvarın üstünden uzattı. (nereden uzattı), (DT, Bli. N, DT, Y)
> Kötü sözden hiçbir şey elde edemezsiniz. (neyden elde edemezsiniz), (DT, Bsiz. N, Y)
> Babamdan biraz para aldım. (kimden aldım), (DT, Bsiz. N,Y)
> Düşmanım benden daha akıllı olmamalı. (kimden akıllı olmamalı), (Ö, DT, Y)
NOT: “-de, -den” ekleri almış sözcükler cümlelerde her zaman dolaylı tümleç görevi üstlenmez. Bu ekleri almış sözcükler yer bildiriyorsa dolaylı tümleç, zaman veya durum bildiriyorsa birazdan anlatacağımız üzere “zarf tümleci” olurlar. Bu eki alan kelime ya da kelime grubu “niçin” ya da “ne zaman” sorularının cevabı ise bu zarf tümleci olarak kabul edilmektedir.
>Sevinçten gözyaşlarını tutamadı. (niçin tutamadı = sevinçten: Zarf tümleci), (ZT, Bli. N, Y)
>Kaza haberi bize sonradan ulaştı. (ne zaman ulaştı = sonradan: Zarf tümleci), (Ö, DT, ZT, Y)
5-ZARF TÜMLECİ(TAMLAYICISI)
* Yüklemdeki iş, hareket ve oluşu; zaman, durum, miktar, sebep ve yer-yön bildirerek tamamlayan kelime veya kelime gruplarına zarf tümleci denir.
* Bir cümledeki zarf tümlecini bulabilmek için yükleme “ne zaman, nasıl, ne kadar, neden, niye, niçin” sorularından biri sorulur.
Bir cümlede aynı ya da aynı türden birden fazla zarf tümleci bulunabilir.
Örnekler Aşağıdaki cümlelerde altı çizil sözcükler özne, koyu yazılan sözcükler yüklem, eğik yazılan sözcükler nesne, eğik-altı çizili yazılan sözcükler dolaylı tümleç, kalın-altı çizili yazılanlar ise zarf tümlecidir.
Zaman bildiren zarf tümleci örnekleri:
>Ahmet Bey’i çarşıdan çıkarken görmüştüm. (ne zaman görmüştüm?=Çarşıdan çıkarken=Z.T), (Bli. N, ZT, Y)
>Her yıl birçok meteor taşı dünyamızın atmosferini geçerek yeryüzüne düşmektedir. (ne zaman düşmektedir?=Her Yıl=Z.T), (ZT, Ö, ZT, DT, Y)
Durum bildiren zarf tümleci örnekleri:
Görevliler hepimizin evraklarını tek tek inceledi. (nasıl inceledi?tek tek=Z.T), (Ö, Bli. N, ZT, Y)
Tahtadan sandalyeleri hızla salona taşıdı. (nasıl taşıdı), (Bli. N, ZT, DT, Y)
Miktar bildiren zarf tümleci örnekleri:
Kursta öğrendiklerini evde iki saat tekrar etti. (ne kadar tekrar etti), (Bli. N, DT, ZT, Y)
Akşama kadar pencerenin kenarında eve gelmeni bekledim. (ne kadar bekledim=akşama kadar=Z.T), (ZT, DT, Bli N.Y)
Sebep bildiren zarf tümleci örnekleri:
>Öfkesinden etrafındaki insanlara ağır sözler söylüyordu. (niçin söylüyordu=öfkesinden=Z.T), (ZT, DT, Bsiz N. Y)
>Misafirleri geldiğinden bugün yaptığı tüm planlarını iptal etti. (neden iptal etti=Misafirleri geldiğinden=Z.T), (ZT, Bli N. Y)
Yer-yön bildiren zarf tümleci örnekleri:
>Arkasından fırlatılan taştan kurtulmak için ileri atıldı. (nereye atıldı), (ZT, ZT, Y)
>Tüm kuvvetini toplayarak elindeki çuvalı yukarı taşıdı. (nereye taşıdı), (ZT, Bli N. ZT, Y)
NOT::Yön bildiren kelimeler çekim eki alarak kullanılırsa zarf tümleci değil, dolaylı tümleç ya da belirtili nesne olurlar.
Onu aşağı indirdi. (Zarf tümleci)
Onu aşağıya indirdi. (Dolaylı tümleç)
Ona aşağıyı temizletti. (Belirtili Nesne)
ÖĞELERİ BULMAK İÇİN SORULAN SORULAR VE ÖĞELERİ BULMA SIRASI
BULMA
SIRASI
ÖĞE ADI
YÜKLEME SORULAN SORULAR
AÇIKLAMA
1
YÜKLEM
Sorusu yoktur.Çekimli fiil veya ek fiil almış isim soylu sözcüktür.
2
ÖZNE
Kim?/Ne?
İşi yapan veya yargıya konu olan varlıktır.
3
BELİRTİSİZ NESNE
Kim?/Ne?
Önce özne bulunur sonra belirtisiz nesne bulunur. İşi yapan değil, işten etkilenendir
4
BELİRTİLİ NESNE
Kimi?/Neyi?
-i hal ekini alır.
5
DOLAYLI TÜMLEÇ
(YER TAMLAYICISI)
-Kime?/Kimde?/Kimden?
-Neye?/Neyde?/Neyden?
-Nereye?/Nerede?/Nereden?
-e, -de, -den hal eklerinden birini alır.
6
ZARF TÜMLECİ
Ne zaman?/Nasıl? /Ne kadar?
Neden?/Niye?/Niçin?
Ne ile?
Aşağı, yukarı, içeri, dışarı gibi yön bildiren sözcükler ek almadan ve zarf görevinde kullanılırsa zarf tümleci olur.
Yorum Gönder